میشود گفت مسجد جامع، خلاصه معماری اسلامی است. مسجدهای جامع در تمام دوران طلایی تمدن اسلامی، نشانهای از عظمت و آبادانی یک شهر بودهاند.
بهترین معماران و هنرمندان برای ساختن آنها جمع میشدهاند و سنگ تمام میگذاشتهاند. از طرفی مراکز مهم شهر مثل بازار و ساختمانهای حکومتی در اطرافِ مسجد جامعِ هر شهر تشکیل میشد و نبض شهر در اطراف آن تندتر میزد.
مسجد جامعِ ورامین یکی از مساجد جامع شاخص ایران است. پس از چندین قرن، هنوز میشود اوج هنر معماری ایلخانی را در این مسجد دید. وقتی پا به آن میگذاری، کافی است چشمت را باز کنی و با سکوت سنگین آنجا کنار بیایی تا از لابهلای خرابیها، سیر و سلوکی را آغاز کنی. دیدن کاشیکاریها و عبور از ورودیها، ایوانها، حیاط و… تجربهای برایت به جا میگذارند که شاید چند سال بعد، تکرار نشدنی باشد.
مسجد جامع ورامین یک بنای چهار ایوانی است. ضلع شمالی که ورودی مسجد است از طریق ایوانهای شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، میرسد. ضلع شرقی هم نقش ورودی – خروجیِ فرعی را داشته. امروز اطراف مسجد خالی است و معلوم نیست در گذشته، معماری اطراف آن چگونه بوده است.
ساخت مسجد در سال726 تمام شده. در آن سال الجایتو زنده نبود. دوران، دورانِ حکومت ایلخانی دیگر، به نام ابوسعید بهادر بود. اگرچه این ابوسعید بهادرخان از جوانانِ نیک روزگار نبود، اما به هرحال در کتیبة مسجد نام او را ثبت کردند. البته آن کتیبه حالا دیگر وجود ندارد.
بنای مسجد جامع ورامین در زمان سلطنت سلطان محمد خدابنده آغاز میشود ساخت مسجد در سال726 تمام شده. در آن سال الجایتو زنده نبود. دوران، دورانِ حکومت ایلخانی دیگر، به نام ابوسعید بهادر بود. اگرچه این ابوسعید بهادرخان از جوانانِ نیک روزگار نبود، اما به هرحال در کتیبة مسجد نام او را ثبت کردند. البته آن کتیبه حالا دیگر وجود ندارد.
مدخل مسجد دروازهای ورودی است كه تشكیل ایوان را میدهد كه سرتاسر ضلع شمالی مسجد است و صحن مسجد حیاطی مستطیل شكل است وسط آن حوضی است كه شبیه حوضهای وسط قلعههای مسكونی و رباطها است.
ایوان شبستان بلند و زیبای مسجد جامع دارای كتیبههایی ارزشمند است كتیبههای سوره جمعه در متن و در حاشیه كتیبههای كوفی آن از نمونههای خوب كتیبههای گچبری این عصر است. انواع طرحهای اسلیمی و خطهای عربی، كوفی و فارسی را دارا است.
این مسجد دارای چند كتیبه جالب است اولین كتیبه در سر در صحن مسجد واقع شده است. این كتیبه كاشیكاری بوده. كتیبه سر در حرم یا شبستان اصلی مسجد «یا ایها الذین امنو اذا نودی..» كتیبه بالای محراب و دور تا دور حرم «یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض..» كتیبههای بالای سر در ورودی از حرم به شبستانهای شرقی و غربی ...
در قسمت سر در اصل مسجد، در زیر قوس اصلی سر در مسجد، همچنین دو ستون تزیینی كه از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا كرده و در سر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد كاشیكاری از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور كامل و همانند سردر اصلی مسجد وجود دارد.
بالای محراب، تا گوشوارها هیچ كاشیكاری وجود ندارد. در قسمت پایین حرم در كتیبه 3 در ورودی به شبستانهای شرقی و غربی كه قبلا در مورد آنها صحبت كردیم نیز كاشیكاری زیبایی خودنمایی میكند.
شگرفترین گچبریهای این مسجد در بالا و اطراف محراب مسجد وجود دارد. این گچبریها با نقشهای اسلیمی گل و بوته به شكل برجسته و كاملا زیبایی ایجاد شدهاند پیچیدگی این طرحها به قدری است كه انسان به راحتی نمیتواند باور كند كه قدرت دست یك هنرمند خالق آن بوده است.
در حال حاضر به دور ساختمان دیواری كشیده شده كه نقش حفاظ را به عهده دارد البته در گذشته این حصار وجود نداشته است. پس از گذشتن از این در دو راه برای ورود به صحن مسجد وجود دارد. یكی از ایوان شمالی و یا همان سردر ایوان شمالی مسجد كه طی دهلیزی به صحن میرسد. دیگر از طریق ایوان شرقی كه در وسط این ضلع دارای دری رو به همان سمت (مشرق) است. صحن مربع شكل مسجد مانند یك فضای تقسیم عمل میكند به طوری كه فردی كه وارد صحن میشود پس از وضو ساختن در حوض وسط صحن میتواند محل نشستن خود را در هر یك از چهار ایوان انتخاب كند. محور طولی مسجد جامع ورامین منطبق بر عكس مسیر خیابانی به همین نام است كه به میدان قدیمی شهر منتهی میشود.
در كنار این میدان كه همگان قدمت آن را تصدیق میكنند برج علاالدوله با قدمت هشتصد ساله خودنمایی میكند. در انتهای خیابان، نگاه ما به سردر و گنبد مسجد گره میخورد و ابهت مسجد حواس انسان را معطوف به خود میسازد . اینكه این مسجد دقیقا در محور طولی این معبر واقع شده مسلما اتفاقی نبوده است. به دلیل اینكه ورامین بر یك دشت هموار واقع است در گذشته كه ارتفاع ساختمانها خیلی كمتر بوده گنبد مسجد جامع راهنمای خوبی برای مسافرانی بود كه به سوی این شهر میآمدند.